زنگ خطر انقراض فک خزری

فک خزری یا فک کاسپین یکی از انواع فک‌های بدون گوش کمیاب است که فقط در دریاچه خزر زندگی می‌کند. این جانور به عنوان تنها گونه پستاندار دریاچه خزر در سال‌های اخیر دچار کاهش شدید جمعیت شده و نیازمند حمایت جدی بین‌المللی است. 
پیش از فروپاشی شوروی سابق ، تعداد فک‌های خزری نزدیک به یک میلیون قلاده بود اما طبق آخرین آماری که در سال 2017 گرفته شد ،  جمعیت فک‌های خزری به 70 هزار قلاده رسید که کاهش بیشتر از 95 درصد را نشان می‌دهد. این آمار در چند سال اخیر کاهش بیشتری پیدا کرده که اگر برای آن فکر جدی نشود ، بعید نیست این گونه کمیاب برای همیشه از صفحه زیست‌محیطی خزر حذف گردد. 
به گفته کارشناسان محیط زیست ، روند افزایشی تلف شدن فوک‌ها به ویژه در سواحل مازندران ، از اواخر دهه 90 مشاهده شد. 
طبق آمار اداره کل حفاظت از محیط زیست مازندران در سال 1400 ، 27 لاشه فک خزری در سواحل این استان دیده شد که این تعداد در سال 1401 به 20 لاشه و در سال 1402 به 15 لاشه رسید. در سال 1403 نیز 17 لاشه فک خزری در سواحل مازندران مشاهده گردید. 
اما چیزی که عجیب است اینست که در سه ماه اخیر آمار فک‌های تلف شده به 37 لاشه افزایش یافته که معادل 50 درصد تلفات ثبت شده در چهار سال گذشته است! 
این یعنی تعداد لاشه‌های کشف شده در سواحل مازندران از ابتدای سال 1400 تاکنون به 115 قلاده رسیده که زنگ خطر انقراض فک‌های خزری را به صدا درآورده است.
اگر لاشه‌های کشف شده در سواحل گیلان و گلستان را نیز به این آمار اضافه کنیم به عدد بزرگتری می‌رسیم که نگرانی فعالین محیط زیست دریایی را برانگیخته است. به‌ دلیل کاهش شدید جمعیت ، تخریب زیستگاه‌ها و آلودگی‌های انسانی و تهدیدات طبیعی ، نام این پستاندار دریایی در لیست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت به‌عنوان گونه در معرض انقراض ثبت شده است.
متاسفانه لاشه‌های فک‌ خزری در حالی به سواحل جنوبی دریاچه خزر می‌رسند که میزان فسادشان زیاد است و نشان می‌دهد فوک‌ بیمار قبل از آنکه خودش را به ساحل برساند در آب تلف شده.
این موضوع امکان کالبدشکافی و بررسی‌ دلایل علمی مرگ آنها را از بین می‌برد. به همین دلیل هنوز علت دقیق تلف شدن فک‌ها مشخص نیست و گمانه‌زنی‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد. 
 

دشواری سرشماری فک‌ها
رئیس اداره حفاظت از زیست‌بوم‌های دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران در همین رابطه می‌گوید: تنوع زیستی دریای خزر بسیار بالاست و فک خزری به عنوان تنها پستاندار این پهنه آبی ، در گروه فک‌های سیبری قرار دارد. 
داریوش مقدس با بیان اینکه سرشماری فک‌ها کار بسیار دشواری است ، اضافه می‌کند: سرشماری فک‌ها فقط از طریق هوایی و با امکاناتی مثل پهپاد و هواپیما امکان پذیر است و تنها در شرایطی که روی عرصه‌های یخی دیده شوند. بخش عمده‌ای از چرخه زندگی فک‌ها در زیر آب قرار دارد. به خصوص در سواحل جنوبی خزر که عمق آب بیشتر است. 
به همین دلیل برآورد جمعیت آنها در نوار ساحلی مازندران ، گلستان و گیلان به طور دقیق امکان‌پذیر نیست. فک‌های خزری معمولا در فصل بهار و در عرصه یخی سواحل شمالی زاد و ولد می‌کنند. توله‌ها تا دو هفته روی یخ نگه داشته می‌شوند چون قادر به شنا کردن در آب نیستند و در این مدت از شیر مادر تغذیه می‌کنند. 
سپس در اوایل بهار از دو مسیر به سمت سواحل جنوبی دریای خزر مهاجرت می‌کنند. در مسیر اول از شمال خزر و آبهای قفقاز و ترکمنستان عبور کرده و به آب‌های جنوبی دریای خزر در شبه‌جزیره میانکاله و سواحل بابلسر و محمودآباد می‌رسند. در مسیر دوم نیز از سواحل داغستان و باکو به سمت گیلان و سواحل رامسر حرکت می‌کنند. 
 

فساد لاشه ، مانع نمونه‌برداری
او ادامه می‌دهد: جمعیت فک‌ها در سال 1990 ، 400 هزار قلاده برآورد شده بود که متاسفانه در آخرین سرشماری در سال 2017 ، این تعداد به 72 هزار قلاده کاهش یافت. در سال گذشته 17 لاشه در کل سواحل مازندران دیده شد. 5 قلاده فک زخمی هم به ساحل آمده بودند که بعد از درمان رهاسازی شدند. اما تا 19 خرداد امسال این آمار به 37 لاشه رسید که در مقایسه با سال گذشته بسیار نگران‌کننده است. فک‌ها معمولا به دلایلی مانند گیرافتادن در تور ماهیگیری ، برخورد با قایق ، آلودگی‌های نفتی یا شیمیایی دریا و سایر عوامل میکربی مثل بیماری هاری سگی و یا آنفولانزا تلف می‌شوند. اما دلیل افزایش مرگ و میر فوک‌ها در سه ماه اخیر برای ما هنوز ناشناخته است. متاسفانه اغلب فک‌ها در داخل آب تلف می‌شوند و لاشه‌های آنها به علت پوسیدگی امکان نمونه‌برداری ندارد. با اینهمه در نمونه‌برداری‌های گذشته عامل میکربی رد شده و آخرین نمونه‌برداری نیز در تیرماه امسال به اداره کل دامپزشکی تحویل داده شد که امیدواریم اطلاعات دقیق‌تری به ما بدهد. 
 

برنامه عمل ملی 
رییس اداره دریایی حفاظت از محیط زیست مازندران از همکاری سازمان کشتیرانی و بنادر استان ، اداره کل دامپزشکی و شیلات مازندران در نمونه برداری‌ و پایش دریایی خبر می‌دهد و می‌گوید: خوشبختانه با همکاری دستگاه‌های اجرایی ، سمن‌ها ، دانشکده علوم دریایی و منابع طبیعی ، اداره کل حفاظت از محیط زیست مازندران موفق شد یک برنامه عمل ملی ارائه دهد تا با انجام اقدامات یکپارچه در استان‌های شمالی کشور از تلفات بیشتر این گونه بارزش جلوگیری شود. 
مقدس تاکید می‌کند: فوک خزری در راس هرم غذایی دریای خزر قرار دارد و به عنوان صیادان راس هرم در دریا ، نقش مهمی در حفظ ساختار و اکوسیستم دریای خزر و همچنین کنترل جمعیت جانوری آن دارند. برای حفاظت از این تنها پستاندار دریای خزر لازم است که هر پنج کشور روسیه ، قزاقستان ، ترکمنستان ، آذربایجان و ایران مشارکت داشته باشند. تغییر شرایط اقلیمی و پسروی آب دریای خزر، مهمترین عامل تهدید زیستگاه‌‌های فوک خزری است که در سواحل شمالی دریای خزر از جمله سواحل روسیه و آذربایجان بیشتر دیده می‌شود. رفع این مهم ، نیازمند یک برنامه‌ریزی دقیق و پایش مدام منطقه‌ای است که جز با همکاری همسایگان شمالی ما میسر نمی‌شود. 
از بخش دولتی که بگذریم فعالیت بخش خصوصی و تشکل‌های مردمی در حفاظت از محیط زیست انکارناپذیر است. مرکز حفاظت از فوک خزری چند سالی می‌شود که در استان گلستان و شبه‌جزیره آشوراده مستقر شده است. این مرکز که از سال 1390 مشغول به کار شده ، به عنوان اولین مرکز حفاظت از فوک خزری در کشور ، مجهز به درمانگاه و یک کلینیک تخصصی برای درمان فک‌های بیمار است. اینها را مدیر مرکز حفاظت از فوک خزری به ما می‌گوید. 
امیر صیاد شیرازی ، سالهاست که در حوزه حفاظت از فک‌های خزری فعالیت می‌کند. 
او دانش‌آموخته رشته دامپزشکی است که دوره‌های آموزشی درمان و تشخیص بیماری فک‌ها را در هلند دیده است. 
 

استقرار اولین مرکز حفاظت از فک خزری در آشوراده
امیر ، دلیل استقرار مرکز حفاظتی فک خزری را در شرق مازندران اینگونه توضیح می‌دهد: مردم شرق مازندران همکاری بسیار خوبی با ما دارند به خصوص ترکمن‌ها. از طرفی رفت و آمد به شبه جزیره میانکاله و آشوراده برای ما راحت‌تر بود و در این دو شبه‌جزیره و تالاب گمیشان گزارش‌های بیشتری از گله فک‌ها داده می‌شد. 
چون با کشور ترکمنستان مرز مشترک دارد. جزیره آشوراده بهترین مکان برای شروع کار بود اما ما در نظر داریم مراکز حمایتی دیگری در مازندران و گیلان راه‌اندازی کنیم. او ادامه می‌دهد: مرکز حمایت از فوک خزری آشوراده با همکاری خانم "لنی هارت" که مدیریت یک بیمارستان تخصصی فک در هلند را به عهده دارد ، تاسیس شد و ما به کمک آموزش‌های این خانم هلندی و حمایت‌های مالی ایشان ، این مرکز را در استان گلستان راه‌اندازی کردیم. 
صیاد شیرازی تاکید می‌کند: این مرکز فقط یک کلینیک تشخیصی و درمانی برای فک‌ها نیست. ما در این مرکز به صیادان ، ماهیگیران و مردم محلی آموزش می‌دهیم. همچنین برای ارگان‌هایی که به طور مستقیم با زیست‌بوم دریای خزر در ارتباط هستند ، برنامه‌های آموزشی مدونی داریم. 
مثل اداره شیلات ، سازمان بنادر و کشتیرانی ، نیروهای نظامی مستقر در دریا و غیره. 
 

استفاده تجاری از چربی فک
این فعال زیست‌محیطی از نجات و رهاسازی 278 قلاده فک خزری در یک دهه اخیر خبر می‌دهد و می‌گوید: وجود یک مرکز درمانی به تنهایی نمی‌تواند نجات‌دهنده فک‌ها باشد. این هدف نیاز به آموزش و فرهنگ‌سازی دارد. در گذشته ماهیگیران به فک‌ها به چشم رقیب خود نگاه می‌کردند و اگر فکی در تور آنها می‌افتاد ، آن را می‌کشتند. جالب است بدانید که در کشور ما از فک‌ استفاده تجاری می‌شد. صیادان و ماهیگیران ، چربی زیر پوست فک‌ها را آب می‌کردند و از آن برای درمان بیماری‌های رماتیسمی و انواع سوختگی‌ها استفاده می‌کردند. در حالیکه آزمایش‌ها نشان می‌دهد ، آلودگی‌های دریایی مستقیما به بافت چربی زیر پوست فک‌ها هدایت می‌شود و هیچ کاربرد پزشکی ندارد. 
 

تهیه بسته‌های تشویقی برای صیادان 
امیر صیاد شیرازی معتقد است که مردم امروز ارزش فک‌ها را بهتر می‌دانند و دیگر به آنها آزار نمی‌رسانند. او از تهیه بسته‌های تشویقی برای صیادان خبر می‌دهد و می‌گوید: ما به ازای هر توری که توسط فک‌ پاره شود ، به ماهیگیران خسارت پرداخت می‌کنیم و برای ماهیگیرانی که با ما همکاری کنند ، بسته‌های تشویقی در نظر گرفته‌ایم. خوشبختانه همه ساله به تعداد داوطلبین حامی محیط زیست اضافه می‌شود و مرکز حفاظت از فک آشوراده هر سال با اعلام فراخوان ، نیروهای جدیدی را مورد آموزش قرار می‌دهد. در حال حاضر نیز حدود 30 داوطلب در حوزه حفاظت از فک‌های خزری با ما همکاری دارند که امیدواریم با راه‌اندازی کلینیک تخصصی استان‌های گیلان و مازندران بر تعداد این داوطلبین افزوده شود. 
فک خزری اولین گونه‌ای نیست که در معرض انقراض قرار گرفته است. در گذشته دریای مازندران به داشتن ماهیان آزاد و انواع ماهی‌های خاویاری مشهور بود. اما امروز جز در مزارع پرورش ماهی و قفس‌های دریایی نشانی از آنها نمی‌بینی. گاهی در بخش‌های عمیق‌تر آب تعداد معدودی از آنها یافت می‌شود که به قیمت‌های نجومی در سواحل استان چوب زده می‌شود. شاید وقت آن رسیده که فک خزری به اندازه‌ای که در اکوسیستم دریای خزر ارزش دارد ، گرامی داشته شود. قبل از آنکه به سرنوشت سایر گونه‌های آبا و اجدادی‌اش دچار شود. 
 

مهتاب مظفری سوادکوهی